Ρήγας, Κοραής, Ελλάς
Της Βάσιας ΚΑΡΚΑΓΙΑΝΝΗ-ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ
Το ιστορικό υπόβαθρο
Όταν στα 1806 ο ανώνυμος συγγραφέας του βιβλίου |Ελληνική Νομαρχία ήτοι
Λόγος περί Ελευθερίας| (βιβλίο επαναστατικό δια του οποίου στηλιτεύεται η
πολιτική του ανώτερου κλήρου και των φιλότουρκων προεστών), ανέθετε "ως
δώρον" το σύγγραμμά του στον Ρήγα Βελεστινλή, έγραφε: "Εις τον τίμβον
του μεγάλου και αειμνήστου Έλληνος Ρίγα τω υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος
εσφαγιασθέντος χάριν ευγνωμοσύνης(...)". Στο κείμενο-αφιέρωση που
ακολουθούσε, όπου ο Ρήγας απεκαλείτο "αξιάγαστος Ήρως", "Πρόδρομος μιάς
ταχέως ελευθερώσεως της κοινής Πατρίδος μας Ελλάδος" για την αγάπη της
οποίας "εθυσίασε και την ζωήν του", ο ανώνυμος συγγραφέας τελείωνε με τα
εξής λόγια: "δέξαι το λοιπόν, με το συνηθισμένο σου ελληνικόν ιλαρόν
και καταδεκτικόν σου βλέμμα (...) ως αρραβώνα εκδικήσεως του λαμπρού
αίματός σου κατά των τυράννων της Ελλάδος. Η δε Ελλάς άπασα θέλει
δοξάσει δια παντός το όνομά σου (...)
Το βέβαιο είναι ότι ήταν πράγματι φοβερός ο κρότος που η φήμη της
επιχείρησης του Ρήγα ανέπεμψε στις ακοές των Ελλήνων όπου κι αν αυτοί
βρίσκονταν. Στη γενέτειρά του Θεσσαλία, πρώτα απ' όλα: ιδιαίτερα στο
Βελεστίνο, όπου η οικογένειά του υπέστη δεινά~ αλλά και στην υπόλοιπη
Ελλάδα, και στην Ευρώπη: όταν ο Αδαμάντιος Κοραής, το 1798, εκδίδει την
|Αδελφική Διδασκαλία| του, πρώτο από τα επαναστατικά φυλλάδια που
δημοσίευσε, στα χρόνια που η προώθηση των δημοκρατικών Γάλλων στην
Ανατολή είχε δημιουργήσει ελπίδες ελευθερίας, γνωρίζει, στο Παρίσι, ότι ο
Ρήγας με τους συντρόφους του έχει παραδοθεί στους Τούρκους, αλλά δεν
έχει ακόμα μάθει για την εκτέλεσή τους σαν γράφει τα εξής: "Παρίστανται
ίσως ταύτην την ώρα δέσμιοι, έμπροσθεν του τυράννου, οι γενναίοι ούτοι
της ελευθερίας μάρτυρες. Ίσως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς
κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα
από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψύχην των δια να υπάγη να
συγκατοικήσει με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους
ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αυτή αντί του να καταπλήξει τους
Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν". Αυτή είναι η πρώτη
δημόσια ελληνική αντίδραση για το χαμό του Ρήγα, σ' ένα σύγγραμμα που
αποτελεί φλογερό κήρυγμα εξέγερσης εναντίον των Τούρκων, αλλά και
απελευθέρωσης από την "εσωτερική δυνάστευση του ιεραρχίου και των
αρχόντων" που, όπως γράφει ο Κοραής, "αρπάζωσι ανηλεώς από των πεινόντων
χριστιανών τα στόματα τον ολίγον εκείνον άρτον τον οποίον και αυτή των
Τούρκων η απληστία εντρέπεται να αρπάση".
Στις σελίδες της |Αδελφικής Διδασκαλίας| "εκδηλώνεται για πρώτη φορά
δημόσια και με σαφήνεια το όραμα της διπλής απελευθέρωσης που θα
αποτελέσει τον άξονα της δραστηριότητας του Κοραή σε όλη τη διάρκεια της
μακράς του ζωής" (βλ. Φ. Ηλιού, |Προσθήκες στην Ελληνική βιβλιογραφία,
Α, Τα βιβλιογραφικά κατάλοιπά του (1515-1797)|, Νεοελληνικές Έρευνες,
Διογένης, Αθήνα 1973, σ. 269).
Πρέπει να προσθέσουμε εδώ, ότι η |Αδελφική Διδασκαλία| ερχόταν να
απαντήσει στην |Πατρική Διδασκαλία| που είχε εκδοθεί στην
Κωνσταντινούπολη -από τον Διονύσιο Πλαταμώνος μάλλον (και που ο Κοραής
ξανατυπώνει στο πρώτο μέρος του φυλλαδίου του)- ανήκει δε στην ομάδα των
φυλλαδίων που δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια "της μεγάλης ιδεολογικής
κρίσης και σύγκρουσης των ετών 1793 - 1805, όταν το Πατριαρχείο
προσπαθούσε, και με βίαια μέσα, να αναχαιτίσει τη διάδοση των νέων ιδεών
και να καταπολεμήσει τα επαναστατικά-απελευθερωτικά κινήματα που
συνδέονταν με την ανάπτυξη της δημοκρατικής ιδεολογίας" και την προώθηση
των γαλλικών στρατευμάτων στην Ανατολή. Είναι εξίσου ενδιαφέρον, για να
μπούμε λίγο περισσότερο στο κλίμα των καιρών εκείνων, να αναφερθούμε σ'
ένα άλλο κείμενο που είχε αποδοθεί στον Αθανάσιο Πάριο, ο οποίος
πρωτοστατεί στην Πατριαρχική εξόρμηση εναντίον των "λιμπερτίνων" και
άλλων "ιλουμινάτων χοίρων" της εποχής, και που βγαίνει για ν'
αντικρούσει την |Αδελφική Διδασκαλία| του Κοραή (1805). Τιτλοφορείται δε
|Νέος Ραψάκης ήτοι έλεγχος της αντιχρίστου, κατά των θείων γραφών
συκοφαντίας, προς ερεθισμόν των απλουστέρων, εν είδη αντιρρήσεως
μεθοδευθείσης, παράτινος των νέων λιμπερτίνων κατά της πατρικής
διδασκαλίας, και χάριν ασφαλείας προεκδοθείσης των χριστονύμων λαών|.
Σημειωτέον ότι η έκδοση της |Πατρικής Διδασκαλίας| (από το Πατριαρχείο)
είχε σαν άμεση αφορμή την κυκλοφορία του |Ροπάλου του Ηρακλέους| -δηλ.
του επαναστατικού φυλλάδιου που είχε ετοιμάσει ο Ρήγας- το οποίο
περιείχε την επαναστατική προκήρυξη, την |Νέα Πολιτική Διοίκηση|, και το
|Θούριο|: "Κάποιοι από τους δικούς μας ομογενείς", μπορούμε να
διαβάσουμε στην Πατρική Διδασκαλία, "κινούμενοι υπέρ της ελευθερίας και
του γένους (...) βιβλιάριον εξέδωκαν, |Ρόπαλον του Ηρακλέους| αυτό
ονομάσαντες, οι Ελληνόφρονες~ βιβλίον δηλαδή διεγερτικόν, ερεθιστικόν,
παρακινητικόν (...). Η θεία πρόνοια ελέησε το γένος των χριστιανών, και
προ τού να διαδοθούν εις τον κόσμον εκείνα τα κακέμφατα ρόπαλα, έκαμε
και εφανερώθη η αντίθετος αυτή σκευωρία και παρεδόθησαν εις το πυρ~ και
οι κατά των ιδίων δεσποτών την κοινήν και καινήν ευτρεπίσαντες μαχαίραν,
εύρον μισθόν του παραλόγου ζήλου αυτών (...)." Ο άξιος "μισθός" είναι η
δολοφονία του Ρήγα και των συντρόφων του. Το όνομα του Ρήγα δεν
αναφέρεται βέβαια πουθενά. Ο συγγραφέας τοποθετείται σε γενικότερο
επίπεδο και προσπαθεί, με επιχειρήματα που παίρνει από τις Γραφές, να
καταπολεμήσει "το νυν θρυλούμενον σύστημα της ελευθερίας" που είναι το
"δέλεαρ του διαβόλου" (βλ. Φ. Ηλιού, ο.π., σ. 272).
Κείμενα πάντως σαν αυτό του Α. Κοραή που αναφέραμε, βρίσκονται στη βάση
ανάπτυξης μιας μεγάλης εικονογραφικής σειράς η οποία, από τις αρχές του
19ου αιώνα και ως τον εικοστό, θα παρουσιάζει σε εγχάρακτες εικόνες,
λιθογραφίες ή και φορητούς πίνακες που έπαιξαν τεράστιο ρόλο για τη
διάδοση του φιλελληνισμού, τον Ρήγα και τον Κοραή να βοηθούν αντάμα την
πληγωμένη και "πενιχράν χλαμύδα" φέρουσα Ελλάδα, ώστε ν' ανορθωθεί και
ν' αποτινάξει τα δεσμά της Οθωμανικής κατοχής.
Μια εικόνα του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ
Ιδού μία παραλλαγή του θέματος αυτού, όπως μας την παραδίδει σε φορητό
πίνακα ο ζωγράφος Θεόφιλος. Το έργο εκτελέστηκε στην περιοχή του Βόλου,
στα 1911. Τίποτε άλλο δεν γνωρίζουμε για τις συνθήκες δημιουργίας του.
Βρίσκεται στη συλλογή του εκλιπόντος Αλεξάνδρου Ξύδη, ο οποίος και μας
το παραχώρησε άλλοτε.
Παρουσιάζεται εδώ ο Ρήγας, στο κέντρο περίπου της εικόνας, έτσι όπως τον
ξέρουμε κι από άλλες παραστάσεις της εποχής, εύσωμος,
στρογγυλοπρόσωπος, με σκούρα ημίμακρα σγουρά μαλλιά που πέφτουν ελαφρά
στο μέτωπο, μαύρα καμπυλωτά φρύδια και μαύρο στριφτό μουστάκι, στρογγυλό
πηγούνι, μαύρα, ορθάνοιχτα μάτια, να κρατά, από αριστερά, το γυμνό
καταπληγωμένο χέρι μιας ρακένδυτης γυναίκας με πονεμένη έκφραση, που σ'
αυτήν αναγνωρίζουμε την Ελλάδα: οι στίχοι που αναγράφονται στο κάτω
μέρος της εικόνας μας βοηθούν στην αναγνώριση. Τη γυναίκα βαστά από
αριστερά, στην αγκαλιά του σχεδόν, βοηθώντας την στην προσπάθεια
ανέγερσης, ένας άνδρας ντυμένος με "ευρωπαϊκά" ρούχα, ο Κοραής. Η Ελλάδα
ανασύρεται από σωρό ερειπίων αρχαίων: σπασμένες κολώνες, κιονόκρανα.
Τρεις όρθιες κολώνες, στο πίσω μέρος, τονίζουν την τάση ανόρθωσης. Στα
δεξιά της εικόνας, πάνω σε βάθρο, αναγνωρίζουμε το άγαλμα της θεάς
Αθηνάς, με το δόρυ, την ασπίδα, την περικεφαλαία, σαφή αναφορά στην
αρχαία, κλασική φιλοσοφική κι επιστημονική παράδοση των Ελλήνων, για την
αναγέννηση της οποίας εργάζονται όλοι οι προοδευτικοί έλληνες λόγιοι
της εποχής, ιερωμένοι όσο και "λαϊκοί". Για τους οπαδούς του
διαφωτισμού, πάντως, εχθρούς της "Δεισιδαιμονίας και της αδελφής της τής
Αμάθειας" καθώς και όλων των συντηρητικών τάσεων, η παρουσία της θεάς
Αθηνάς συμβολίζει εκείνη τη δύναμη που διώχνει από τα μάτια των ανθρώπων
το σκοτάδι (το θάμπωμα) και τους επιτρέπει να διακρίνουν το φως, την
αλήθεια, οδηγώντας τους αναπότρεπτα στις οδούς της αρετής, της
ευδαιμονίας, της ευνομίας, της ελευθερίας. Σε γράμμα, παραδείγματος
χάριν, του υπογράφοντος με τα αρχικά Σ.Π. προς τον Κωνσταντίνο
Νικολόπουλο (οπαδό του Κοραή) στο Παρίσι, τον Σεπτέμβρη ή Οκτώβρη του
1820, και που προέρχεται από το αρχείο του Θεόκλητου Φαρμακίδη,
παραθέτει ο αποστολέας τον εξής Ομηρικό στίχο, αναφερόμενο στην Αθηνά,
|Αχλύν δ' αύτοι απ' οφθαλμών έλον, ή πριν επήεν, Όφρ' ευ γινώσκεις ημέν
θεόν, ηδέ και άνδρα| (Έβγαλαν το θάμπωμα που υπήρχε πριν στα μάτια, έτσι
ώστε να μπορεί κανείς να καταλάβει αν έχει μπροστά του θεό ή άνθρωπο)
σαν ενίσχυση της δριμείας επίθεσής του ενάντια σ' εκείνους που θέλουν να
είναι οι "οπαδοί του Χριστού" "τυφλοί, δια να μην διακρίνουν την
αλήθειαν από το ψεύδος, και την αρετήν από την κακίαν". Στόχος στη
συγκεκριμένη περίπτωση ήταν ο "Σιναΐτης Ιλαρίων", που είχε διορισθεί από
το Πατριαρχείο "θεωρός της τυπογραφίας" -λογοκριτής δηλαδή- στην
Κωνσταντινούπολη, και είχε τόσο εκμανεί από κάποια διαφωτιστικά
δημοσιεύματα ώστε "έδωκεν γνώμην να παιδευτούν με ποινήν θανάτου πέντε
εξ από τους θέλοντας να ενσπείρουν επανάστασιν δια να σωφρονισθούν οι
άλλοι", έχοντας δει μάλιστα σε ποίημα του Ν. Πίκκολου (φίλου και
συνεργάτη του Κοραή) "την λέξιν ελευθερίαν, εμάνη και είπεν ότι θέλει να
φέρει τον Κοραήν σιδηροδέσμιον" στην Πόλη...
Όταν ο Θεόφιλος ζωγραφίζει αυτόν τον πίνακα βάσει χαλκογραφικού
προτύπου, δεν έχει πιστεύω γνώση όλων των συμβολικών φορτίσεων του
θέματός του αλλ' ασφαλώς μερικών: δεν είναι ως γνωστόν η μόνη φορά που
ζωγραφίζει τον Ρήγα ή την Αθηνά, η δε παιδεία του είναι σ' αυτά τα
ιστορικά και μυθολογικά θέματα αρκετά μεγάλη. Εκείνο που σίγουρα αγνοεί,
όπως πιθανότατα και ο παραγγελιοδόχος του, μα που γνώριζαν όλοι σχεδόν
οι "φωτισμένοι" έλληνες λόγιοι των τελών του 18ου αιώνα, είναι ότι αυτή η
παράσταση της Αθηνάς δίπλα στον Ρήγα, την εποχή κατά την οποία
διαμορφώνεται ο συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος, σήμαινε και μερικά
άλλα πράγματα: η Παλλάς Αθηνά ήταν το έμβλημα της |Εφημερίδος| των
αδελφών Μαρκίδων Πουλίου, η οποία εκδόθηκε το 1790 και είχε μέχρι και το
1797 ευρύτατη κυκλοφορία. Το άκρως φιλελεύθερο, διαφωτιστικό πνεύμα της
εφημερίδας έγινε φανερός φορέας των γαλλικών επαναστατικών ιδεών μετά
τη λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις
της Οθωμανικής Πύλης που ζήτησε την παύση της.
Όμως, η παύση έρχεται τελικά βίαιη μετά τη σύλληψη του Ρήγα και των
συντρόφων του: κατηγορούμενοι σαν "συνένοχοι ή συνεργοί εις τα υπό τινων
αγυρτικών πνευμάτων οργανωθέντα σχέδια εναντίον της Ανατολής", οι
αδελφοί Πούλιου συνελήφθησαν, το δε τυπογραφείο έκλεισε. Η παρουσία της
Παλλάδος μ' άλλα λόγια στην εικονογραφική σύνθεση, έρχεται ίσως να
θυμίσει επίσης, εδώ, τη συμβολή της ελεύθερης τυπογραφίας στη διάδοση
των "φώτων" αλλά και των δημοκρατικών ιδεών. Αξίζει ν' αναφέρουμε ακόμη,
ότι η ένωση των "Αληθοφίλων" που ιδρύθηκε το 1739 στη Γερμανία από τον
κόμητα Christophe Manteuffel (αποκαλούμενο, όπως κι οι έλληνες
διαφωτιστές από τους κατηγόρους τους, "διάβολο") είχε επίσης σαν σύμβολο
τη θεά Αθηνά καθιστή, με περικεφαλαία, ακόντιο, ασπίδα απιθωμένη, κάτω
αριστερά την κουκουβάγια κι ολόγυρα τη φράση "sapere aude", την οποία θα
χρησιμοποιήσει το 1784 ο Καντ ως έμβλημα στο μαχητικό του δοκίμιο |Τι
είναι διαφωτισμός|. Θα ήταν ενδιαφέρον λοιπόν να ερευνηθούν ενδεχόμενες
σχέσεις των αδελφών Πούλιου καθώς και άλλων περί τον Ρήγα διαφωτιστών με
την ένωση των "Αληθοφίλων". Πολύ περισσότερο που στο εσώφυλλο της
|Ελληνικής Νομαρχίας| έχουμε τη μετάφραση ή μάλλον απόδοση του "Sapere
aude" υπό την μορφή "Στοχάσου, και αρκεί".
Πάνω από την Ελλάδα, "την πάλαι βασιλεύουσαν, δούλην δε νυν μητέρα",
ένας φοίνικας ή μονοκέφαλος αετός, που φαίνεται να ξεπετιέται από τη
φλεγόμενη φωλιά του, δηλαδή ν' αναγεννάται από τις στάχτες του,
συνοδεύεται από την εξής λεζάντα: "Μέγα το πεπρωμένον ανίσταμαι και εκ
του ολισθήματος ισχυροτέρα", σύμβολο της αναγέννησης και αθανασίας του
ελληνικού γένους ή έθνους, ή πάλι του Βυζαντινού στη "δυτική" του μόνο
υπόσταση, ή ακόμα αναφορά στη μυστική εταιρεία Φοίνιξ της Βιέννης την
οποία, λέγεται, είχε οργανώσει ο Ρήγας κατά τα μασονικά-πατριωτικά
πρότυπα της εποχής του. Για τη "μυστική εταιρεία" του Ρήγα, βέβαια,
έχουμε μόνο μαρτυρίες, αλλ' όχι στοιχεία, πράγμα φυσικό: Ο Νικόλαος
Υψηλάντης στα |Απομνημονεύματά| του (που δημοσίευσε ο Καμπούρογλου), ο
Καποδίστριας στην |Αυτοβιογραφία |του, μερικά κομμάτια από τα ίδια τα
τραγούδια του Ρήγα, μοιάζουν να μαρτυρούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η
Φιλική Εταιρεία, πάντως, θα υιοθετήσει τον φοίνικα στη σφραγίδα της,
καθώς και το μασονικό τρίγωνο με τον οφθαλμό. Αξίζει ν' αναφέρουμε
επίσης ότι στην έκδοση του δράματος |Ολύμπια| του Μεταστάσιου (Εν
Βιέννη, παρά Μαρκίδων Πούλιου) μεταφρασθέντος "εις την ημετέραν απλήν
διάλεκτον" από τον Ρήγα, παρουσιάζεται σε medaillon ο Δίας, γεννητής της
"κόρης χωρίς μητέρα", θεάς της σοφίας, να κρατά κεραυνό ενώ μπροστά, σε
πρώτο πλάνο, εικονίζεται φοίνικας].
Όλα αυτά τα σύμβολα μπορούν πράγματι να συνυπάρχουν. Χρειάζεται ωστόσο
να ερευνηθεί περισσότερο το θέμα, διότι είναι κίνδυνος, δύο αιώνες μετά,
να παρανοήσουμε τους κώδικες της εποχής, που για τους συγχρόνους των
γεγονότων, και αυτούς που έγραφαν ή σχεδίαζαν, και αυτούς που διάβαζαν ή
έβλεπαν, ήταν διαυγείς. Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο φοίνικας, ή
μονοκέφαλος αετός, συναντάται επίσης σε βινιέτες της πρώτης έκδοσης του
|Αγαθάγγελου| που προσγράφεται στον Ρήγα και εμφανίζεται υπό την ίδια
μορφή στην |Εφημερίδα| των αδελφών Πούλιου των ετών 1791 και 1797. Στο
1ο τεύχος ακριβώς της |Εφημερίδος|, της Τρίτης 31 Δεκ. 1790, και στην
εμβληματική παράσταση στην οποία ήδη αναφέρθηκα (με τη θεά Αθηνά),
έχουμε την απεικόνιση στο πίσω δεξί μέρος μιας κυψέλης, με τις
|μέλισσες| να πετούν γύρω της και να ρέει το μέλι: Υπό την ίδια ακριβώς
μορφή τη βρίσκουμε να εικονίζεται πάνω σε "ποδιές" κι άλλα αντικείμενα,
στην εικονογραφία γενικά που αφορά τον ελεύθερο τεκτονισμό, από τα τέλη
του 18ου αιώνα και τη Γαλλική επανάσταση μέχρι και σήμερα, με
διαφορετικές, κατά πάσαν πιθανότητα, φορτίσεις, ανάλογα με την ιστορική
περίοδο. Η κυψέλη πάντως με το σμήνος των μελισσών, είναι για όλο τον
18ο και τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, σύμβολο συλλογικής εργασίας και
χρησιμοποιείται συχνά στους κύκλους των ελευθέρων τεκτόνων. Ίσως μάλιστα
και το περιοδικό |Μέλισσα| που εκδόθηκε στο Παρίσι (1819 ως 1821) από
οπαδούς του Κοραή, να χρωστά την ονομασία του σε παρόμοιους
συμβολισμούς.
Η σκηνή φωτίζεται από τις ακτίνες ενός υπερμεγέθους, παράδοξου ήλιου ή
φωστήρα, που στο κέντρο του, μέσα σε τρίγωνο, είναι ζωγραφισμένος
οφθαλμός. Πολλαπλά σύμβολα μπορεί κι εδώ να συνυπάρχουν: η Αγία Τριάς~ ο
οφθαλμός της δικαιοσύνης~ η φρανμασονική έκφραση του φαεινού υπερτάτου
όντος έτσι όπως εμφανίζεται σε πολυάριθμα - γαλλικά κυρίως αλλά και
αυστριακά επαναστατικά έντυπα των τελών του 18ου αιώνα, και σ' αυτή την
περίπτωση παραπομπή, ακόμα μια φορά στη πατριωτική, φρανμασωνικού τύπου
"μυστική εταιρεία", που κατά τον Νικ. Υψηλάντη είχε ιδρύσει ο Ρήγας προς
"εξέγερσιν συμπάσης της Ελλάδος (...) και απαλλαγήν των δυστυχών
συμπατριωτών του εκ του επαχθούς ζυγού των βαρβάρων". Το βέβαιο είναι
ότι σ' αυτό το φως παραπέμπουν επίσης πολλές στροφές του (αδέξιου)
ποιήματος που υπάρχει κάτω από τον πίνακα του Θεόφιλου σε 4 κολώνες υπό
τον τίτλο "Αναγεννηθήσα Ελλάς" και που εν μέρει μόνον αντιγράφουν τους
στίχους του χαλκογραφικού προτύπου: "Ελλάς λαμπρά σεπτή και μακαρία /
του νοερού φωτός πηγή κυρία (...) Κλέος της οικουμένης / πάσας της
φωτισμένης (...) Πηγή φωτός και ρίζα της σοφίας (...) Αστήρ λαμπρέ,
λαμπάς νοός πυρφόρος / και του παντός ο μόνος Εωσφόρος / Κόσμου φωτός
δοχείον / Σοφίας το ταμείον" (...) και πιο κάτω: "Πάλιν φωτός ακτίνας
ανατέλλει".
Οι αναφορές σε κοινούς τόπους του ελληνικού διαφωτισμού είναι εδώ
σαφείς. Εκείνο που είναι επίσης, νομίζω, σαφές, είναι η έντονη
συναισθηματική φόρτιση του θέματος, το οποίο διασχίζει τον 19ο αιώνα
μεταλλασσόμενο υπό την επίδραση των νέων πολιτικών και κοινωνικών
συνθηκών στην απελευθερωμένη πλέον Ελλάδα, συνεχίζοντας να μεταδίδει
εθνεγερτικά μηνύματα.
|Η Βάσια Καρκαγιάννη-Καραμπελιά είναι ιστορικός τέχνης|
